سنت‌های استقبال از رمضان...
ترکمن ها حداقل یک هفته قبل از حلول ماه مبارک رمضان، مقدمات ورود به این ماه پر فیض را فراهم می‌کنند؛ زنان بیشتر از روزهای معمول به نظافت خانه و حیاط منزل می‌پردازند و مردان نیز خواربار و ملزومات مورد نیاز این ماه را خریداری می‌کنند.
در بسیاری از مناطق ترکمن نشین، رسم است که زنان و دختران ترکمن آخرین جمعه‌ی قبل از حلول ماه رمضان، به شـکل دستـه جمعی ، مسجـد محل خود را نـظافت می‌نمایند. برخی از خانواده‌ها نیز سجاده‌هایی از جنس قالیچه و نمد را که به آن «نمازلیق» می‌گویند، به مسجد محل خود اهداء می‌کنند.
رویت هلال ماه رمضان (آی گؤرمک) نیز در میان ترکمن‌ها با هیجان خاصی همراه است. ترکمن ها عقیده دارند هرکس زودتر از بقیه هلال ماه را ببیند، ثواب بیشتری می‌برد و حتی باعث افزایش بینایی می‌شود. به همین خاطر پیر و جوان سعی می‌کنند برای دیدن هلال ماه ـ که علامت حلول ماه مبارک است ـ به بالای ارتفاعات و پشت بام‌ها بروند تا زودتر از دیگران ببینند. عصر شب‌های آخر ماه شعبان، نگاه غالب مردم ترکمن به سمت مغرب آسمان است تا شاید هلال ماه را رؤیت کنند. فردی که هلال ماه را می‌بیند، آیه شریفه ۱۸۹ سوره بقره را قرائت می‌کند و با خوشحالی و صدی بلند به دیگران اعلام می‌کند که ماه را رؤیت کرده است. رسم بر این است که هر فرد ترکمن ، چه آنها که در همان شب ماه را می‌بینند و چه آنها که در شب های دیگر آن را رؤیت می‌کنند، به محض دیدن ماه ، دست خود را به سمت آن دراز می‌کنند و به پیشانی می‌سایند و این کار را سه بار تکرار می‌کنند و می‌گویند «گلجک ئیلا خدای یتیرسین!» (یعنی: خداوند دیدن این ماه را در سال آینده نیز قسمت ما نماید!)
یکی دیگر از سنت‌های حسنه‌ی ترکمن‌ها پیش از آغاز این ماه مبارک، مراسم آشتی‌‌کنان است. به این ترتیب که ریش سفیدان هر محله ـ که به آن ها «یاش اولی» می گویند ـ بنا به ابتکار خود ، آنها را که در آن محله با هم کدورتی دارند، بدون اطلاع از همدیگر برای صرف چای به خانه‌اش دعوت می‌کند و آنها را آشتی می‌دهد.
برپایی نماز تراویح و ختم قرآن:
در طول ماه مبارک رمضان ، مساجد ترکمن‌ها پر ازدحام است و حال و هوایی دیگر دارد. اگر در شب های ماه مبارک رمضان در مناطق ترکمن نشین باشی و از گلدسته‌های مساجد صدی اذان برای برپایی نماز عشاء را بشنوی، پیر و جوان و حتی کودکان را خواهی دید که با عرقچین‌های سفیدی که بر سر دارند، به سمت مساجد می‌روند. در شب‌های ماه مبارک رمضان، جمعیت عظیمی که اکثر آنها را جوانان و نوجوانان و حتی کودکان تشکیل می‌دهند برای برپایی نماز عشا و نماز «تراویح» که پس از آن به جماعت می‌خوانند ، به مساجد می‌آیند. در بیشتر مساجد، به خاطر کثرت نمازگزاران و کافی نبودن فضای صحن برخی از مساجد، نمازگزاران در حیاط و حتی بیرون از حیاط مساجد، نماز را برجای می‌آورند. «تراویح» نمازی 20 رکعتی است که در قالب 10 نماز دو رکعتی، پس از اقامه نماز عشاء به جماعت خوانده می‌شود به این شکل که امامجماعت پس از خواندن حمد در هر رکعت، یک سوره از سوره‌های کوتاه قرآن مجید را در این نماز قرائت می‌کند. نماز تراویح در تمامی مساجد منطقه‌ی ترکمن نشین برپاست اما در برخی از مساجد نیز «نماز ختم» برپا می‌شود. به این ترتیب که در طول یک هفته، هر شب نمازگزاران در قالب همان نماز تراویح ، به نماز می‌ایستند و امام جماعت در هر رکعت از نمازهای دو رکعتی ، به جای قرائت سوره‌های کوتاه پس از حمد، از نخستین سوره‌ی ابتدی قرآن آغاز می‌نماید و در هر رکعت بخشی از قرآن را از حفظ می‌خواند و در رکعت‌های بعدی ادامه‌ی آن را می‌خواند و به این ترتیب در طول یک هفته، قرآن را به جماعت و در قالب نماز تراویح ، ختم می‌کنند. هر چند این نمازهای 20 رکعتی (که در قالب نمازهای دو رکعتی برپا می‌شود) هر شب دو تا سه ساعت به طول می‌انجامد، اما ترکمن‌ها شرکت در آنها را از مستحبات مؤکد می‌دانند و گاه قبولی طاعات خود در این ماه را منوط به شرکت در آن نمازها می‌دانند.
آغیز آچار (افطار):
روزهای ماه مبارک، شادی و نشاط را مهمان چهره‌ها می‌کند. هر روز قبل از اذان افطار، کودکان هر محله در محل ورودی به مسجد محل خود تجمع می‌کنند و منتظر اعلام فرارسیدن وقت افطار می‌شوند و به محض اینکه موذن مسجد آن را اعلام می‌کند، به سوی منازل خود رفته و با صدی بلند فرارسیدن زمان افطار را به اطلاع دیگران می‌رسانند.
در بین ترکمن‌ها رسم بر این است که هر روز هر کدام از خانه‌های یک محله، غذایی درست می‌کنند و آن را به مسجد محله‌ی خود می‌فرستند تا نمازگزاران با آن افطار کنند.
قدر گیجه سی (شب قدر):
هرچند شب قدر دقیقاً مشخص نشده است ولی در بین ترکمن ها از قدیم‌الایام و با استناد به شواهدی که فقهای ترکمن بیان می‌کنند، این مراسم در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود. ترکمن‌ها معتقدند که در این شب، دو پیامبر الهی یعنی حضرت خضر و حضرت الیاس ظاهر می‌شوند و هرکس با آنها برخورد کند، خوشبخت می‌شود.
در این شب، هر خانواده سفره‌ی مخصوصی پهن کرده و بر آن آجیل، میوه ، شیرینی و نوعی شیرینی خانگی به نام «بیشمه» و آرد گندم به نام «قاوورداق» و «تالخان» و سمبوسه‌ی گوشتی به نام «بؤرک» می‌گذارند. در روستاهای ترکمن نشین، جوانان در گروه‌های مختلف، هر کدام مبلغی پول هزینه می‌کنند و با آن آجیل و میوه و شیرینی می‌خرند و در خانه‌ای گرد هم می‌آیند و ضمن خوردن و آشامیدن، به دعا و نیایش می‌پردازند و نماز شب قدر را برپا می‌دارند. در این شب ، بین این گروه‌ها حتی تعریف افسانه و حکایت‌های قدیمی و پرسیدن چیستان‌ها از همدیگر نیز مرسوم است. همچنین رسم بر این است که هیچ کدام از افراد گروه نباید تا اذان صبح بخوابند و اگر کسی بخوابد، دیگر اعضای گروه، برای مطایبه با وی ، او را با نخ و سوزن به نمد یا زیرانداز می‌دوزند و یا با انگشت، سیاهی دیگ را بر روی صورت وی می‌کشند (شاید به این معنی که خوابش رفته و فیض الهی شب قدر را از دست داده و به اصطلاح «روسیاه» شده). این مراسم شب نشینی تا اذان صبح ادامه می‌یابد و اعضای گروه، پس از خوردن سحری، برای روز بعد نیت روزه می‌کنند.
در این شب همچنین برخی از دختران جوان دسته‌جمعی در فضای باز، گرد هم می‌نشینند و تصنیفی بنام «لاله» را بصورت گروهی و با صدی بلند در دل شب می‌خوانند. نواختن «قوپوز» (زنبورک) توسط دختران نیز از دیگر مرسومات این شب است.
یکی دیگر از رسومات این شب، آن است که از طرف خانواده‌ی داماد برای نوعروس یا دختری که تازه نامزد شده، هدیه‌ای برده می‌شود.
مراسم «یارمضان» و شکل برپایی آن در بین ترکمن‌های ایران و ترکمنستان
یکی دیگر از مراسم ماه رمضان در میان ترکمن‌ها، مراسم «یارمضان» است. این مراسم در بین ترکمن‌های ایران، در شب چهاردهم ماه رمضان و در ترکمنستان یک روز پیش از حلول این ماه مبارک برگزار می‌شود.
در این قسمت، نگارنده بر آن است که ضمن توضیحی کوتاه در باره‌ی وضعیت برپایی مراسم دینی در ترکمنستان کنونی و شرح این مراسم و چگونگی اجری آن و تنوع در قرائت اشعار مربوط به این مراسم در بین ترکمن‌ها ـ به ویژه ترکمن‌های ایران و ترکمن‌های ترکمنستان ـ تفاوت‌های برپایی مراسم «یارمضان» در بین ترکمن‌های ایران و ترکمن‌های مقیم ترکمنستان را بیان نماید.
در ترکمنستان پیش از کسب استقلال ، مسلمانان ساکن در این کشور به شکل علنی قادر به انجام فرایض دینی ماه مبارک رمضان نبوده‌اند و می‌گویند همه‌ی اعمال و از جمله خواندن نماز تراویح در برخی از خانه‌ها و دور از چشم نیروهای امنیتی و نظامی صورت می‌گرفته و حتی صرف سحری و افطار نیز در خفی انجام می‌گرفته است. پس از کسب استقلال ، یکی از اقدامات مثبتی که رئیس جمهور سابق آن کشور مرحوم صفرمراد نیازوف انجام داده، آزادی انجام فرایض دینی و احیای سنت‌های حسنه‌ی قدمای ترکمن است. در سال‌های استقلال ، مساجد بسیار زیبا و مجللی در عشق آباد و سایر شهرهای آن کشور احداث شد به طوری که هم اکنون در شب‌های ماه مبارک رمضان، آن مساجد مملو از زنان و مردان مسلمان روزه دار و نمازگزار می‌شود که برای شرکت در نماز جماعت و نماز تراویح به آن جا می‌آیند.
گفتیم که یکی از اقدامات مثبت رئیس جمهور ترکمنستان پس از کسب استقلال، احیای سنت‌های حسنه‌ی قدمای ترکمن بوده است. یکی از آن سنن، برگزاری مراسم «یارمضان» است.
«یارمضان» را از این لحاظ که خاستگاه مردمی دارد و سینه به سینه از نسل‌های گذشته به نسل امروزین ترکمن‌ها رسیده، بایستی در ردیف ادبیات شفاهی که با ماه رمضان ارتباط مستقیم دارد، قرار دهیم.
ساکنان مناطق ترکمن‌نشین که به اجرای این مراسم سنتی دیرینه واقف هستند، همه ساله در این شب به انتظار رسیدن این گروه‌ها می‌نشینند تا پس از شنیدن اشعاری در وصف رسول اکرم (ص)، برکات ماهمبارک رمضان و دعا برای اهل خانه، هدایایی به آنان تقدیم کنند
ترکمن‌ها بر این عقیده‌اند که این مراسم باعث افزایش برکت در منزل واعطای سلامتی اعضای خانواده می‌شود و بنا به اعتقاد ترکمن‌های ایران، برپایی آن به این معناست که خانواده‌ها بر تداوم امساک در مابقی ایام ماه مبارک رمضان همت گمارند.
این مراسم در بین ترکمن‌های ایران در شب چهاردم ماه مبارک رمضان به این صورت انجام می‌گیرد که پس از اقامه‌ی نماز عشا و تراویح، دسته‌هایی در بیرون مسجد هر محله تشکیل می‌شود و این دسته‌ها از بین خود یک سرخوان و یک صندوق‌دار که به آن اصطلاحاً «اشک» (الاغ) می‌گویند، انتخاب می‌کنند.
سرخوان را معمولاً اعضای دسته انتخاب می‌کنند و معمولاً فردی انتخاب می‌شود که چهره‌ی موجهی نسبت به بقیه داشته باشد و صدای رسا و زیبایی نیز داشته باشد. در برخی از مناطق، طلاب حوزه‌های علمیه برای این انتخاب ارجحیت داده می‌شوند.
«یارمضان» در حقیقت واگویه‌های عامیانه‌‌ای است که به مناسبت ماه مبارک رمضان از سوی گروه‌های مذکور به زبان ترکمنی خوانده می‌شوند. به این ترتیب که جوانان ، نوجوانان و کودکان ترکمن دسته‌هایی را تشکیل می‌دهند و به در خانه‌های ترکمن رفته و مقابل آن تجمع می‌کنند. در بین ترکمن‌های ایران، سرخوان شروع به خواندن ابیاتی که غالباً در باره‌ی فضیلت ماه مبارک رمضان و دعا و نیایش در باره‌ی اهل آن خانه است، می‌کند. پس از پایان قرائت هر بند از آن اشعار توسط سرخوان ، دیگر اعضای گروه ، یک صدا «آلّاو»Allow (که به نظر می‌رسد مخفف عبارت «الله هو» باشد) می گویند. البته در مراسمی که در ترکمنستان برگزار می شود ، معمولاً سرخوانی وجود ندارد و تمامی اعضای گروه، ابیات را با هم می‌خوانند و به جای عبارت «آلّاو» ، عبارت «یارمضان» را به کار می‌برند.
با عنایت به معانی ابیاتی که در این مراسم بیان می‌شود ـ و آن در باره‌ی فضیلت ماه مبارک رمضان و جملات دعایی در باره‌ی اهل آن خانه است ـ می توان این گونه استنباط کرد که عبارت «آلّاو» یا «یارمضان» که از سوی دیگر اعضای دسته در پایان هر بند به صورت همصدا بیان می‌شود، نوعی تأکید و یا به عبارت دیگر تأئید (و به تعبیری تکبیر) سخنانی است که سرخوان به نمایندگی از سوی آنها قرائت می‌نماید.
در ترکمنستان، این مراسم در یک روز مانده به نخستین روز ماه مبارک رمضان و یا سومین روز از این ماه برگزار می‌شود و برگزاری آن را به معنی «استقبال از این ماه» و راه افتادن دسته‌ها را «جارچی حلول ماه مبارک رمضان» می‌دانند اما در بین ترکمن‌های ایران، این مراسم در پانزدهمین روز از ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود و مراسم «یارمضان» را به معنی «یاری رمضان» (نیمه‌ی ماه رمضان) می‌دانند و بر این باورند که دسته‌ها به در خانه‌ها می‌روند و با خواندن فضیلت‌های این ماه و اعلام این که نیمی از ماه مبارک سپری شده، مردم را تشویق به ادامه‌ی امساک و روزه داری می‌نمایند.
پس از پایان یافتن مراسم، صاحب خانه انعامی به نماینده‌ی آن دسته می‌دهد. شکل انعام متفاوت است و بستگی به وضعیت مالی آن خانه دارد اما غالباً پول نقد، آرد، شیرینی، شکر و امثالهم است. به نظر نگارنده، دادن انعام از سوی هر خانه ـ که در ابیات سرخوان از آن به نام «یارمضان زکاتی» (زکات یارمضان) یاد می‌شود ـ شاید با واجب بودن پرداخت زکات فطر (فطریه) برای هر خانواده بی‌ربط نباشد. به عبارت دیگر، خانواده‌ها با دادن انعام به دسته‌ها، به نوعی فطریه را نیز پرداخت می‌کنند تا اگر به هر شکلی نتواند در پایان ماه مبارک آن را پرداخت نمایند، به لحاظ شرعی مشکلی نداشته باشند. البته همچنانکه متذکر شدیم، این نظر و برداشت نگارنده است و جنبه‌ی فقهی ندارد و علمای دین شاید نظری دیگر در باره‌ی این موضوع داشته باشند.
در پایان این مراسم که معمولا تا پاسی از شب به طول می‌کشد، افراد گروه نذورات جمع آوری شده را بین خود و یا مستمندان تقسیم می‌کنند.
همچنانکه در بالا ذکر شد، شکل اجرا در بین تمامی مناطق ترکمن نشین یکسان است. مفهوم ابیاتی که از سوی سرخوان قرائت می‌شود نیز یکسان است اما آن ابیات در هر منطقه با هم متفاوت است. به طور مثال، در ترکمنستان ابیاتی که سرخوان دسته می‌خواند ، چنین است:
رمضان آیلاری گلرده گچر ،
بهیشت نگ ایشیگین بیر جومارت آچار
آتینی إیرلأپ ، مونرده قاچار
حق رسول ، امتیم ، یا یارمضان!
ترجمه:
ماه رمضان می‌آید و می‌گذرد
تنها جوانمردان درب بهشت را گشوده خواهند یافت
رمضان سوار بر اسب ، خواهد تاخت
به حق رسول و امت رسول ، یایارمضان!
توینوگ نگیزدان آی گؤروندی ،
گؤونومیزه جای گؤروندی ،
دؤولت لی اؤی إیه سی ،
بیزه حاتم طای گؤروندی ،
حق رسول ، امتیم ، یا یارمضان!
ترجمه:
بر بالای این خانه ، ماه پرتوافشانی می‌کند
و این باعث خوشحالی و خرسندی است
صاحب این خانه‌ی سعادتمند
به چشمان ما همانند حاتم طایی دیده می‌شود
به حق رسول و امت رسول ، یایارمضان!
اورازانگ اوچونده گلدیک بیز سیزه
اونونگ زکاتینی برینگ سیز بیزه
کوی سویونگ ، کوچگار سویونگ
ثوغابی سیزه ،
حق رسول ، امتیم ، یا یارمضان!
ترجمه:
سومین روز از رمضان به نزد شما آمده‌ایم
زکاتش را شما به ما بدهید
گوسفند قربانی کنید یا قوچ
ثوابش به شما می‌رسد
به حق رسول و امت رسول ، یایارمضان!
بای آقانینگ قیزی قاچدی
ینگّه لری دونون بیچدی
بیچیلن دونونگ یانی یوق
اورازانگ ثوغابی نینگ سانی یوق
حق رسول ، امتیم ، یا یارمضان!
ترجمه:
سلام.بابت نظر با محبت و جملات زیبای شما بسیار سپاسگذارم.لطف شما را هم نسبت به جلال آخوند را سعی میکنم برسانم.شما را هم لینک خواهم نمود